Tarih boyunca Diyarbakır’da yaşayan insanlar, Diyarbakır’ı estetik değerler ile donatmıştır ve tarih kokan bu şehirde estetik değerlere sahip olan birçok eser yer almaktadır. Bunlardan birisi de Ulu Cami’dir.
Cami-i Kebir olarak da anılır. Diyarbakır Ulu Camiyi önemli konuma getiren özelliği; onun yerleşim planından tutun da, taş işçiliğine kadar eşsiz bir güzelliğe sahip olmasıdır.
Ulu Cami hakkında çok sayıda bilimsel çalışmalar yapılmış, tez çalışmaları hazırlanmıştır. Manevî özellikleri ile pek çok evliyanın sürekli-değişmez mekanı olmuştur. Ulu Cami manevi önem sırasına göre ise Mekke’de Kabe, Medine’de Mescid-i Nebevî, Kudüs’te Mescid-i Aksa ve Diyarbakır’da Ulu Camii olarak sıralanır.
Ulu Cami, Anadolunun en eski camisidir ve İslam dünyasının 5. Haremi şerifidir. Yapılış tarihi ise tam olarak belli değildir. Eskiden Mar Toma kilisesi olan bu yapı, Arapların Diyarbakır’ı ele geçirmesiyle birlikte, camiye çevrilmiştir. Ulu Cami’nin içerisinde Akkoyunlu, Selçuklu ve Osmanlı dönemine ait yazıtlar bulunuyor. Bu muhteşem cami hala aktiftir ve ziyaretçilere açıktır.
Cami de Emevi ve Abbasi dönemine ait herhangi bir kitabe yoktur. Büyük Selçuklu dönemine kadar olan durumu hakkında da bilgiler kısıtlıdır. Caminin en erken tarihli kitabesi Büyük Selçuklu dönemine aittir.
1115 yılında geçirdiği büyük bir yangın ve deprem sonrasında büyük oranda zarar gören ve bir bölümü çöken yapı, geniş çaplı bir onarıma tabi tutulmuştur. Büyük Selçuklu hükümdarlığı zamanında Vali Amidüddevle 1090 yılında yıkılmaya yüz tutan bu yapıyı Sultan Melik Şah’ın isteği ile yeniden onarmıştır. Fakat bu onarımdan sonra 1115 yılında bir deprem ve yangın sonucu yapı büyük zarar görmüştür.
Caminin duvarlarında bazı ustaların isimlerine de rastlanır fakat, caminin hangi bölümlerinde çalıştıkları bilinmiyor.
Ulu Cami’nin büyük dikdörtgen bir avlusu vardır. Bu avlu üç yandan çeşitli yapılarla çevrilidir. Bu bölüm antik çağın tiyatro cephelerini andırır. Bu cepheye eklenen kitabeler ve silmeler ile değişik bir cephe görünümü elde edilmiştir. Bu arada ikinci katta birbirlerinden farklı kemerler kullanılmıştır. Bu bölüm iki katlı olup, üst katı kütüphane olarak kullanılmıştır. Burada, sütunların üzerine aslan ile boğa mücadelelerini anlatan kabartmalar yapılmıştır Avlunun güneyinde ise, doğu cephesine bitişik olan Mesudiye Medresesi önün de bugün tek katlı olarak görülen sütunlu, sivri kemerli bir revak sırası yerleştirildi. Böylece camiye bir bütünlük kazandırıldı.
